Sự hưng thịnh của nghề dệt lụa thời Nhà Lý và đóng góp của Nguyên Phi Ỷ Lan

Trở về thời kỳ nhà Lý, ngoài việc củng cố bộ máy nhà nước, triều đại nhà Lý còn chú trọng mạnh mẽ vào phát triển nông nghiệp, đặc biệt là nghề ươm tơ dệt lụa, giai đoạn được xem là cực kỳ thịnh vượng. Vào năm 1040, vua Lý Thái Tổ đã áp đặt thu thuế bãi dâu trên toàn quốc và thiết lập quyền khố ty, một hình thức giám sát kho tơ lụa của triều đình. Điều này đã thúc đẩy sản xuất nội địa khi vua ra lệnh các cung nữ dệt gấm vóc trong cung,  từ đó từ bỏ việc sử dụng hàng gấm vóc từ nước Tống.

Theo ghi chép của Đại Việt sử ký toàn thư, đây là bước đầu tiên của việc khôi phục và thúc đẩy nghề dệt lụa truyền thống, mang lại cho nước ta nhiều hương vị lịch sử trong một thời đại hưng thịnh. Đóng góp vào sự hưng thịnh của nghề dệt lụa thời Nhà Lý không thể kể đến công lao của một người phụ nữ vốn được người dân Kinh Bắc xưng tụng là Bà Tấm xứ Bắc.

Từ cô gái hái dâu đến địa vị tôn quý nhất

Theo sử liệu ghi chép, triều Lý có một người phụ nữ nổi tiếng tài năng xuất chúng, tư chất thông tuệ hiếm có, đó là Nguyên Phi Ỷ Lan. Ỷ Lan tên thật là Lê Thị Yến, sinh năm Giáp Thân (1044), người hương Thổ Lỗi, xưa thuộc Thuận Thành, Bắc Ninh (nay là Gia Lâm, Hà Nội).

Năm Quý Mão 1603, vua Lý Thánh Tông, dù đã 40 tuổi nhưng vẫn chưa có con trai nối dõi tông đường. Vua đã đi cầu phúc ở nhiều nơi nhưng không thành. Đến trang Thổ Lỗi, vua để ý đến một thiếu nữ xinh đẹp, điềm nhiên hái dâu vừa hát. Vua lấy làm lạ, cho vời tới hỏi, sau đó đón vào cung lập làm phu nhân, đặt hiệu Ỷ Lan (dựa gốc cây lan).

Cô gái đứng tựa gốc lan với phong tư khác thường khiến nhà vua để ý

Mùa xuân, năm 1066, Ỷ Lan Phu nhân hạ sinh hoàng tử Lý Càn Đức, được phong làm Thần phi. Năm 1068, bà lại sinh ra Minh Nhân Vương, Vua Lý Thánh Tông phong Thần phi làm Nguyên phi, đứng đầu các phi tần trong hậu cung chỉ sau Hoàng hậu.

Khác với các hậu phi khác, Ỷ Lan không lấy việc trau chuốt nhan sắc làm chính mà chỉ miệt mài đọc sách, khổ công học hỏi nên chỉ trong một thời gian ngắn triều thần đã kinh ngạc trước sự hiểu biết uyên thâm về nhiều mặt của bà. Điều này đã được sử sách ghi lại rằng, trong một lần vua Lý Thánh Tông hỏi về kế trị nước, Ỷ Lan đã tâu: Muốn nước giàu, dân mạnh, điều quan trọng là phải biết nghe lời can gián của đấng trung thần. Lời nói ngay nghe chướng tai nhưng có lợi cho việc làm. Thuốc đắng khó uống nhưng chữa được bệnh... Phải xem quyền hành là một thứ đáng sợ. Quyền lực và danh vọng thường làm thay đổi con người. Tự mình tu đức để giáo hóa dân thì sâu hơn mệnh lệnh. Dân bắt chước người trên thì nhanh hơn pháp luật. Muốn nước mạnh, hoàng đế phải nhân từ với muôn dân. Phàm xoay cái thế thiên hạ ở nhân chứ không phải ở bạo. Hội đủ những điều ấy, nước Đại Việt sẽ vô địch...

Hai lần nhiếp chính thay vua

Với hai lần buông rèm nhiếp chính, sử sách đã ghi nhận bà có công lao to lớn trong việc ổn định và phát triển đất nước dưới vương triều nhà Lý.

Lần thứ nhất

Năm Kỷ Dậu (1069), vua Lý Thánh Tông thân chinh cầm quân đi đánh giặc phương Nam đã trao quyền nhiếp chính, điều khiển chính sự ở triều đình cho Ỷ Lan. Cũng năm ấy, nước Đại Việt không may bị lụt lớn, mùa màng thất bát, nhiều nơi sinh loạn, thử thách quá lớn đối với vị nữ nhiếp chính còn rất trẻ. Nhưng nhờ kế sách trị nước đúng đắn, quyết đoán, táo bạo, loạn lạc được dẹp yên, dân đói được cứu sống.

Vua đánh giặc lâu ngày không thắng bèn giao binh quyền cho Lý Thường Kiệt, đem một cánh quân nhỏ quay về. Dọc đường về nhà vua nghe quan lại và dân chúng ca ngợi Nguyên phi có tài trị nước, an dân. Sách Ngự chế Việt sử tổng vịnh tập chép: “Nhà vua nói: một người đàn bà còn làm được như thế, ta phái tu mi nam tử nghĩ sao? Thế rồi nhà vua đem quân trở lại đánh Chiêm Thành lần nữa. Quả nhiên thắng trận, bắt được vua Chiêm là Chế Củ”.

Lần thứ hai

Năm Nhâm Tý (1072), Lý Thánh Tông băng hà, Hoàng Thái tử Càn Đức lên ngôi, tức vua Lý Nhân Tông. Khi ấy, vua mới lên 7, Ỷ Lan tiếp tục buông rèm nhiếp chính lần 2, vừa giúp việc triều chính vừa làm nhiệm vụ dạy dỗ con thơ. Trong khi vua còn thơ ấu, Ỷ Lan điều khiển cả quốc gia, cùng Tể tướng Lý Thường Kiệt chủ trương đánh quân Tống xâm lược. Hai lần quân Tống đến (1075, 1077), vua Lý Nhân Tông chưa quá 10 tuổi. Ỷ Lan đã cùng Thái sư Lý Đạo Thành lo việc binh lương chuyển ra tiền tuyến. Trong lúc Tổ quốc lâm nguy, Ỷ Lan đã cùng triều thần nhà Lý giữ vững giang sơn, xã tắc, công ấy đời sau còn nhắc mãi.

Trong lúc Tổ quốc lâm nguy, Ỷ Lan đã cùng triều thần nhà Lý giữ vững giang sơn, xã tắc, công ấy đời sau còn nhắc mãi.

Ỷ Lan không chỉ sửa sang việc quốc chính, tăng cường quân đội, chăm lo việc mở mang dân trí, ban hành nhiều điều ích quốc lợi dân mà còn khuyên bảo vua làm điều thiện trị điều ác. Bà hiểu những gian nan của người nông dân khi việc nông trang không có trâu cày bừa, bà đã đề xuất lệnh cấm trộm trâu và giết trâu bừa bãi. Vua Lý Nhân Tông đã ra lệnh phạt rất nặng những người trộm trâu và giết trâu, phạt cả vợ con và hàng xóm vì tội không tố giác. Việc này đã được ghi chép lại trong sách Đại Việt sử ký toàn thư.

Công lớn trong việc phát triển nghề dệt lụa

Là một người phụ nữ sáng danh trong lịch sử nước nhà - Hoàng Thái hậu Ỷ Lan ngoài tài trị quốc an dân, chống giặc ngoại xâm, còn đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nghề dệt lụa đã được các vua Lý chấn hưng trước đó. Vốn là cô gái hái dâu, chăn tằm thuộc vùng đất cổ Thuận Thành - Bắc Ninh, khi được đưa vào cung vua, bà đã thành lập xưởng dệt lụa tại kinh đô để chuyên sản xuất lụa tơ tằm dùng trong cung.

Nhờ bà, sản phẩm gấm lụa trong thời kỳ này đa dạng, có nhiều hàng dệt quý hiếm đạt tới trình độ kỹ thuật và thẩm mỹ cao, phục vụ cho nhu cầu triều nghi và bán cho dân chúng, lấy tiền sung vào công quỹ. Có thể nói, Ỷ Lan đã đóng góp một phần rất quan trọng vào việc phát triển, bảo tồn và gìn giữ nghề dệt lụa tại kinh Bắc và các làng dọc sông Cầu như Vọng Nguyệt, Vọng Giang, Mai Đình, Như Nguyệt...

Ngày 25 tháng 7 năm Đinh Dậu (1117), Ỷ Lan qua đời, thọ 74 tuổi, dâng thụy là Phù Thánh Linh Nhân Hoàng Thái hậu, mai táng ở Thọ Lăng, phủ Thiên Phúc. Cuộc đời Nguyên Phi Ỷ Lan để lại cho hậu thế nhiều bài học quý về tinh thần tự học, về tài trị nước, đức độ nhân từ, lại có công sinh thành, dưỡng dục một vị minh quân “trí tuệ hiếu nhân” là vua Lý Nhân Tông cho đất nước... Công lao ấy của Ỷ Lan Nguyên Phi muôn đời vẫn còn nhắc mãi. Tri ân công đức của bà với non sông Tổ quốc, nhân dân đã xây chùa, đền thờ bà ở nhiều nơi và tôn vinh là Phật Bà Quan Âm. Người dân Kinh Bắc gọi bà - người con gái của quê hương là Bà Tấm xứ Bắc.

Tượng Nguyên Phi Ỷ Lan trong quần thể Khu di tích đền thờ bà tại xã Dương Xá, huyện Gia Lâm, Hà Nội

Tags: Lịch sử tơ lụa | Dấu ấn Lụa Việt